Miejsce
Opera i Filharmonia Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki im. Stanisława Moniuszki w Białymstoku, Sala Koncertowa ZSM, ul. Podleśna 2, Białystok
piątek, 18.11.2022
wstęp wolny
Koncert Inauguracyjny czwartej edycji Grand Prix Polskiej Chóralistyki im. Stefana Stuligrosza 2022 w Poznaniu odbywa się w roku ważnym dla polskiej chóralistyki – roku stulecia urodzin Andrzeja Koszewskiego, jednego z najważniejszych i najwybitniejszych XX-wiecznych twórców literatury chóralnej. Jego muzyka, zarówno inspirowana folklorem, jak i ta ukazująca nowatorskie podejście do śpiewu, po dziś dzień rozbrzmiewa w różnych zakątkach świata. „Orkiestra głosów ludzkich”, ciekawe rozwiązania brzmieniowe, rozszerzenie palety środków artykulacyjnych i dynamicznych – to tylko niektóre z elementów, dzięki którym Koszewski zasłynął jako twórca nowej, znakomitej muzyki chóralnej.
Stulecie urodzin tego poznańskiego kompozytora zainspirowało organizatorów do tego, by w ramach wydarzeń towarzyszących GPPCh ponownie przyjrzeć się jego muzyce, porozmawiać o niej i wspólnie pracować nad jej interpretacją w trakcie warsztatów prowadzonych przez wybitnych chórmistrzów z całej Polski.
Porozmawiajmy o Andrzeju Koszewskim!
Warto rozmawiać… a o muzyce Andrzeja Koszewskiego w szczególności!
Zapraszamy więc na rozmowę o życiu, twórczości i wszystkim tym, co postawił po sobie ten mistrz wokalnej muzyki zespołowej. W piątek, 25 listopada o godz. 13:00 we foyer Auli Nova spotkają się absolwenci, rodzina i przyjaciele, by wspólnie powspominać kompozytora.
„Traktuję chór jak orkiestrę głosów ludzkich” – mówił Andrzej Koszewski, twórca szeregu sonorystycznych eksperymentów oraz obrazów sakralnych na chór a cappella
Campana (Dzwon)
Utwór na 8-głosowy chór mieszany, powstał w 1980 roku. Tekst słowny tworzy anonimowa inskrypcja łacińska, spotykana na starych dzwonach: „vivos voco, mortuos plango, fulgura frango” („zwołuję żywych, opłakuję umarłych, kruszę gromy”).
Prawykonanie wersji finalnej odbyło się w kwietniu 1981 w ramach festiwalu „Poznańska Wiosna Muzyczna”. Śpiewał chór Schola Cantorum Gedanensis pod dyrekcją Ireneusza Łukaszewskiego.
Unitis viribus
'Wspólnymi siłami' to kompozycja napisana z okazji 25-lecia istnienia Polskiego Chóru Kameralnego Schola Cantorum Gedanensis”. Tytuł odnosi się do chóru stanowiącego całość większą niż suma poszczególnych talentów. Można również odczytywać tytuł jako rocznicowe wspomnienie długoletniej współpracy kompozytora i gdańskiego zespołu.
Łacińskie teksty są lapidarne: pierwsza część zawiera napomnienie „ubi crux ibi lux” („gdzie krzyż, tam światło”), a druga zawiera tradycyjne życzenia „ad multos annos” („wielu lat”) skierowane przez twórcę do zespołu.
Kompozytor dokonał udanego połączenia tradycji z nowoczesnością. Ograniczenie współbrzmień do kilku zaledwie z szerokiej skali możliwości przywodzi na myśl wielogłosową muzykę wczesnego średniowiecza, równie ascetyczną w środkach.
Utwór stanowi świetny przykład stylu Koszewskiego, świadomie operującego zespołem chóralnym jak orkiestrą głosów ludzkich, wymagającego tym samym od wokalistów maksymalnej sprawności intonacyjnej i technicznej.
Angelus Domini
Dzieło zajmuje wyjątkowe miejsce w twórczości Koszewskiego. Jest to dzieło zadedykowane Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II w roku objęcia Stolicy Apostolskiej. Papież traktował modlitwę Anioł Pański jako szczególnie bliską sobie, co też zainspirowało Koszewskiego do stworzenia dzieła z wykorzystaniem łacińskiego tekstu tej modlitwy, w dowód uznania dla Papieża Polaka.
Angelus Domini rozpoczyna chóralnie przedstawione bicie dzwonu wzywające do modlitwy. Jest to muzyczna kontynuacja idei dzwonu przedstawionej w utworze Campana. Kompozytor stosuje charakterystyczne dla swojej twórczości zbitki fonetyczne. Pojawiające się w tym miejscu anagann, donn i dalej oranomm – wywodzi bezpośrednio z tekstu: anagann – Angelus, donn – Domini, oranomm – ora pro nobis.
Utwór powstał na zamówienie Minnesota University Singers, został wykonany po raz pierwszy przez ten właśnie zespół pod dyrekcją Vernona h. Opheima 3 lipca 1981 roku.
Zdrowaś Królewno Wyborna
Ten utwór znajduje się dziś w repertuarze wielu chórów z całego świata. Każda z trzech wersji - na chór żeński, męski i mieszany - opatrzona została dodatkowo, oprócz XV-wiecznego anonimowego tekstu polskiego, jego tłumaczeniem na łacinę dokonanym przez ks. Zdzisława Bernata.
Ponadto, z myślą o wykonawcach nie znających języka polskiego, chcących śpiewać utwór w jego oryginalnej postaci, do tekstu polskiego dołączona została jego transkrypcja fonologiczna.
Muzyka fa-re-mi-do-si
Utwór ''Muzyka fa-re-mi-do-si'' na chór mieszany a cappella poświęcił Koszewski pamięci Fryderyka Chopina w 150. rocznicę śmierci.
Jest przełomowym dziełem, zbudowanym na pięciodźwiękowej serii, która zapoczątkowała okres eksperymentalny. Znajdują się w niej środki ekspresji typowe dla późniejszego języka kompozytorskiego Andrzeja Koszewskiego: współbrzmienia sekundowe i kwartowe, akordy powstające przez rozchodzenie się głosów od unisona, dalekie skoki, glissanda, równoległe przesunięcia pionów akordowych i przeciwległy ruch głosów.
W utworze tym kompozytor po raz pierwszy zastosował dla chóru fakturę instrumentalną, co jest cechą charakterystyczną jego dojrzałej twórczości. W konsekwencji zrezygnował z semantycznego tekstu, koncentrując się na walorach brzmieniowych sylab, które w późniejszych kompozycjach często pełnią rolę pierwszoplanową. W wielu utworach wykorzystuje barwę spółgłosek (głównie „l”, „m” i „n”) oraz sylab zbudowanych z ich udziałem, powtarzanych w ruchu szesnastkowym lub jako tremolo, dodatkowo stosując takie środki jak mowa, szept i gwizd.
Światowe prawykonanie miało miejsce podczas V Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień", 24 września 1961 w Sali Koncertowej Filharmonii Narodowej utwór wykonał Chór Polskiego Radia we Wrocławiu pod dyrekcją Edmunda Kajdasza.
Nicolao Copernico dedicatum
W utworze obok takich efektów jak zastosowanie niekonwencjonalnych środków artykulacyjnych (szept czy gwizd), kompozytor oddziałuje przestrzenią, wykorzystując trzychórową obsadę utworu.
Interesujące jest ilustracyjne wykorzystanie tych wszystkich środków: specjalne efekty brzmieniowe służą przedstawieniu kopernikańskiego wszechświata.
Prawykonanie kantaty Nicolao Copernico dedicatum odbyło się w 1970 roku w Poznaniu. Śpiewał Chór Filharmonii Narodowej pod dyrekcją Romana Kuklewicza. W 1992 roku utwór Andrzeja Koszewskiego został wykonany podczas "Warszawskiej Jesieni". Chórem Schola Cantorum Gedanensis dyrygował Jan Łukaszewski.
Kompozytor zamieścił w książce programowej festiwalu następujący komentarz:
"Kantatę na trzy chóry mieszane a cappella 'Nicolao Copernico dedicatum' skomponowałem w roku 1966. Rok ten zamykał w Polsce pierwsze tysiąclecie własnej państwowości, przypominał wkład Polski do światowej kultury i nauki. Z kolei ludzkość wchodziła w erę lotów kosmicznych. Oto ważniejsze impulsy, które kształtowały tematykę mojego polichóralnego utworu złożonego w hołdzie Mikołajowi Kopernikowi, genialnemu polskiemu astronomowi. Tekst napisał Józef Ratajczak. Przedstawił on poetycką parafrazę głównych prawd i myśli wypowiedzianych przez Kopernika w jego epokowym dziele 'De revolutionibus orbium coelestium'. Łaciński przekład wiersza Ratajczaka uzupełniłem dźwięcznymi nazwami ciał niebieskich, znanych wielkiemu Toruńczykowi.
Trzy elementy kopernikowskiego nieba: słońce, sfera gwiazd i sześć planet (znanych Kopernikowi) uzasadniają podział zespołu wokalnego na trzy grupy - chór większy, chór mniejszy i sekcję sześciu solistów. Z takim podziałem wykonawców wiąże się przestrzenna koncepcja partytury. Układ i ruch dźwiękowy, wypełniający przestrzeń brzmieniową symbolizuje układ i ruch planet na orbitach dookoła słońca (rdzeń kosmologicznego systemu Kopernika!). Jawią się też kontrasty nieba i ziemi: nieskończoność - skończoność, bryła - punkt, dzień - noc. Kantata składa się z trzech części. Pierwsza - wyraża zachwyt autora 'De revolutionibus' nad wspaniałością wszechświata. Druga - obrazuje podstawowe tezy kopernikowskiej teorii heliocentrycznej. Trzecia - umacnia rolę słońca, po czym nawiązuje do wstępnej inwokacji."
Ad musicam
Utwór do słów Andrzeja Koszewskiego skomponowany jest na na 2 chóry mieszane a cappella, grupę rytmiczną oraz grupę gwiżdżącą.
W partyturze znajduje się ciekawe oznaczenie dotyczące obsady — „na orkiestrę wokalną”.
„Traktuję chór jak orkiestrę głosów ludzkich”, w którym kompozytor uzasadnia: „Usiłuję traktować chór jako równorzędnego partnera muzyki instrumentalnej, jako orkiestrę głosów ludzkich”. Andrzej Koszewski, Ruch Muzyczny, 1986r.
